30 Ιανουαρίου, εορτή των Τριών Ιεραρχών, Βασιλείου του Μεγάλου, Γρηγορίου του Θεολόγου και Ιωάννου του
Χρυσοστόμου. Η Εκκλησία τιμά τους τρείς Αγίους Πατέρες για τον αγώνα τους για
τη θεμελίωση της Ορθοδοξίας και η Πολιτεία τιμά τους προστάτες των Ελληνικών
Γραμμάτων και της Παιδείας, γιατί πρόσφεραν τις βάσεις στη διαμόρφωση της
ελληνορθόδοξης παιδείας και του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού με τη διδασκαλία
και τα συγγράμματά τους, τα οποία περιλαμβάνουν έργα δογματικά, ερμηνευτικά,
λόγους κατηχητικούς-ασκητικούς, επιστολές, θείες λειτουργίες, ομιλίες.
Κάθε χρόνο εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων και κληρικοί εκφωνούν ομιλίες για τον βίο και τα
έργα των τριών οικουμενικών διδασκάλων, στις οποίες εξαίρουν τη φιλομάθειά
τους, τη σοφία, την άριστη επιστημονική συγκρότηση, το φιλανθρωπικό έργο, τον
αγώνα τους για δικαιοσύνη και κοινωνική αλληλεγγύη, τις παιδαγωγικές τους αρχές
που προσφέρουν στους γονείς και τους εκπαιδευτικούς, το ενδιαφέρον τους για την
αγωγή των παιδιών και των νέων. Ας θυμηθούμε κάποια από τα λόγια και έργα τους, γιατί δίνουν φως στην πορεία της ζωής κάθε
ανθρώπου.
Οι Τρεις Ιεράρχες έζησαν τον 4ο αιώνα, στην πρωτοβυζαντινή περίοδο, όταν ο
Χριστιανισμός αναγνωρίσθηκε και καθιερώθηκε ως επίσημη θρησκεία του κράτους από
τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες. Και οι τρεις καταγόταν από εύπορες και ευσεβείς οικογένειες
και ανατράφηκαν με χριστιανική αγωγή. Έλαβαν μάλιστα την καλύτερη δυνατή
μόρφωση, αρχικά στην πατρίδα τους, την Καππαδοκία, ο Μ. Βασίλειος και ο
Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ενώ ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος στην Αντιόχεια. Στη
συνέχεια φοίτησαν στις καλύτερες σχολές της εποχής, στην Αθήνα, την
Αλεξάνδρεια, την Κωνσταντινούπολη.
Ο Μ. Βασίλειος σπούδασε ρητορική, θεολογία, φιλολογία, φιλοσοφία, ιατρική,
γεωμετρία, αστρονομία, μουσική. Ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός υπήρξε μέγας θεολόγος,
ποιητής, ρήτορας, ιατρός, φιλόσοφος. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος υπήρξε απαράμιλλος
ρήτορας, νομικός, θεολόγος, φιλόλογος.
Και οι τρείς άριστοι γνώστες της αρχαίας ελληνικής γλώσσας γοητεύθηκαν από
τους κλασικούς συγγραφείς και το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, το οποίο έδωσε τα
αντικειμενικά μέτρα του ωραίου, του αγαθού και της αλήθειας και θεμελίωσε την
επιστήμη. Με θέρμη υποστήριξαν στις ομιλίες τους τα διδάγματα του αρχαίου
ελληνικού κόσμου εμπλουτισμένα από τη χριστιανική διδασκαλία και μαζί με άλλους
πνευματικούς ανθρώπους της εποχής τους άνοιξαν έναν δρόμο που επέτρεψε στην
αρχαιοελληνική γραμματεία να μείνει κτήμα του βυζαντινού πνευματικού ανθρώπου
και να περάσει στα χέρια των μορφωμένων της Ανατολής και της Δύσης.
Ωστόσο, αναθρεμμένοι με τις χριστιανικές αρχές αναζήτησαν εκτός από την
επιστημονική αλήθεια και την αλήθεια της ψυχής, για να ξεπεράσουν τα όρια του
παροδικού και φθαρτού και να μπουν στον χώρο της αιωνιότητας. Αυτή η αναζήτηση
τους οδήγησε στην ορθόδοξη πίστη, γιατί πίστευαν ότι «Όπου σταματά η επιστήμη,
έρχεται η θρησκεία με το δικό της φως να δώσει τη λύση. Μόνον ο Θεός μπορεί να
καλύψει τις αδυναμίες της λογικής» (Μ. Βασίλειος). Με πύρινους λόγους και οι τρεις Πατέρες
αγωνίστηκαν ενάντια στην αίρεση του Αρείου και συνέβαλαν στην καθιέρωση της
Ορθοδοξίας.
Το έργο τους δεν περιορίστηκε μόνο στη διδασκαλία και τη συγγραφή. Έχοντας
ως επίκεντρο την αγάπη για τον άνθρωπο, όπως διδάσκει ο Ορθόδοξος
Χριστιανισμός, η θρησκεία, η οποία κάνει τους έσχατους πρώτους και κηρύσσει την
αγάπη ακόμη και για το πιο μικρό και ταπεινό, πρόσφεραν την περιουσία τους, για
να βοηθήσουν πτωχούς και αδυνάτους.
Ο Μ. Βασίλειος αναλαμβάνει πρωτοβουλίες για τη δημιουργία θεσμών κοινωνικής
αλληλεγγύης. Είναι ο εμπνευστής και δημιουργός της Βασιλειάδας, ένα σύνολο νοσοκομείων,
πτωχοκομείων, γηροκομείων, ορφανοτροφείων, λεπροκομείων, ξενώνων, όπου
προσφέρει και ως γιατρός τις υπηρεσίες του.
Στην εποχή του λιμού που ενέσκηψε στην Καισάρεια μαζί με άλλους εθελοντές
κατασκευάζουν καταυλισμούς, κάνουν εράνους, σώζουν ζωές. Απευθύνεται με αυστηρή
γλώσσα στους πλούσιους, γαιοκτήμονες, εμπόρους και άλλους, ενώ ελέγχει και τους
πλούσιους κληρικούς, και ζητά να προσφέρουν τα περισσευούμενα αποθηκευμένα
αγαθά τους σε κείνους που τα στερούνταν, θυμίζοντάς τους ότι όσα δόθηκαν από
τον Θεό είναι για όλους τους ανθρώπους. Παράλληλα παρεμβαίνει στους διοικούντες
για την ελάφρυνση της κρατικής φορολογίας σε ανθρώπους που αδυνατούσαν να
ανταποκριθούν.
«Κάθε άνθρωπος, παιδί, έφηβος ή ενήλικας ανεξαρτήτως φύλου, φυλής ή
θρησκείας είναι θεός κεκελευσμένος, ομοδίαιτος των Αρχαγγέλων, πλασμένος κατ΄
εικόνα και ομοίωση του Θεού και σκοπός της ζωής είναι να τηρηθεί η εικόνα και
να εξομοιωθεί προς το αρχέτυπο» (Μ. Βασίλειος). Γι αυτό και οι τρεις Άγιοι
Πατέρες τόνισαν την αξία της αγωγής, ιδιαίτερα των παιδιών και των νέων. Έδωσαν
μάλιστα πρακτικές συμβουλές σε γονείς, παιδαγωγούς, δασκάλους. Ας θυμηθούμε
μερικές από αυτές.
«Η αγωγή είναι η τέχνη των τεχνών και η επιστήμη των επιστημών» (Γρηγόριος).
«Αν στην ψυχή των παιδιών που είναι
εύπλαστη και μαλακή σαν το κερί εντυπωθούν τα καλά διδάγματα, δε θα μπορέσει
κανείς να τα ξεριζώσει» (Χρυσόστομος).
«Οι στόχοι της αγωγής είναι μακροπρόθεσμοι. Λόγω της αστάθειας που
χαρακτηρίζει τα παιδιά και τους νέους η αγωγή δεν έχει άμεσα αποτελέσματα. Ο παιδαγωγός δεν απογοητεύεται
από τις τωρινές παρεκτροπές του μαθητή, αλλά αισιοδοξεί. Βλέπει το μέλλον του
παιδιού. Σπέρνει με υπομονή και αγάπη τον σπόρο του καλού για να καρποφορήσει»
(Χρυσόστομος).
«Ο λόγος του δασκάλου είναι ανθρώπου που διδάσκει παρά ελέγχει, που
παιδαγωγεί παρά τιμωρεί, που διορθώνει παρά επεμβαίνει στη ζωή του μαθητή. Η
σχέση παιδαγωγού μαθητή είναι σχέση ελευθερίας και δημιουργίας. Σφυρηλατούμε
ψυχές που δέχονται ή δε δέχονται τη διδασκαλία μας και αντιδρούν ποικιλοτρόπως.
Κάθε μαθητής έχει ξεχωριστή προσωπικότητα. Άλλα προσφέρουμε στη μία περίπτωση
και άλλα στην άλλη. Άλλα στο πρώτο στάδιο της μαθήσεως, άλλα στα επόμενα»
(Χρυσόστομος).
«Η Παιδεία είναι δρόμος απελευθέρωσης και δικαιοσύνης, όχι όπλο δουλείας ή
θανάτου»(Γρηγόριος).
«Η προσθήκη των νέων γνώσεων πρέπει να γίνεται σιγά-σιγά. Να προχωρούμε από
τα απλούστερα στα δυσκολότερα, από τα μικρά προς τα μεγάλα» (Βασίλειος).
Για τις προβληματικές συμπεριφορές των μαθητών μας συμβουλεύουν τα εξής:
«Κάθε σφάλμα χρειάζεται διαφορετική αντιμετώπιση. Άλλοτε είναι καιρός για
ταπεινοφροσύνη και άλλοτε για καλοσύνη, άλλοτε για εξουσία και έλεγχο και
άλλοτε για παρηγοριά» (Βασίλειος).
«Όπως στα σώματα δεν προσφέρονται η ίδια τροφή και τα ίδια φάρμακα, έτσι
και τα ελαττώματα των ανθρώπων δεν αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο. Άλλοτε
ωφελεί ο έπαινος κι άλλοτε η επίπληξη, όταν γίνονται την κατάλληλη στιγμή»
(Γρηγόριος).
«Το μέτρο και η σύνεση πρέπει να είναι η αρχή των τιμωριών, όχι η ακρότητα
και η υπερβολή. Ο καλός δάσκαλος/γονέας δεν κραυγάζει, δεν οργίζεται, έχει
υπομονή και επιμονή. Μπορεί να πει, Δεν σε έπεισα σήμερα, αύριο όμως θα τα
καταφέρω» (Χρυσόστομος).
«Να μην ελέγχουμε με εμπάθεια και καταδικάζουμε τον άλλον για μικρά
σφάλματα σαν να είμαστε οι ίδιοι ακριβοδίκαιοι και να μη γινόμαστε πιο
αυστηροί, όταν έχουν προσβάλλει εμάς τους ίδιους» (Βασίλειος).
«Οι προτροπές προς το καλό να γίνονται με επαίνους. Η απειλή είναι
αποτελεσματική, όταν το παιδί πιστεύει ότι θα πραγματοποιηθεί. Όταν δεις ότι ο
φόβος ωφέλησε, χαλάρωσε την αυστηρότητα, γιατί η ανθρώπινη φύση έχει ανάγκη κι
από επιείκεια. Εκείνος που έγινε καλός με την καταπίεση, δε θα μείνει πάντα
καλός. Μόλις απαλλαγεί από την καταπίεση, θα επιστρέψει στις κακές του
συνήθειες. Ενώ, αν γίνει καλός με παιδαγωγικό τρόπο, θα μείνει στο καλό
αμετακίνητος» (Χρυσόστομος).
«Άριστη διδασκαλία είναι να διδάσκει κανείς με έργα, όχι μόνο με λόγια. Να
παιδαγωγεί κανείς με τη συμπεριφορά του. Να γίνει φως, για να φωτίζει»
(Γρηγόριος).
«Η αξιοπιστία των δασκάλων καθιστά ευπρόσδεκτο τον λόγο τους» (Βασίλειος).
Αυτές δεν είναι οι παιδαγωγικές αρχές που προτείνουν και
οι σύγχρονοι παιδαγωγοί, ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι σε γονείς, δασκάλους και σε κάθε εκπαιδευτή;
Το ενδιαφέρον προς τους νέους οδήγησε τον Μ. Βασίλειο να γράψει την
πραγματεία του με τίτλο « Πρὸς τοὺς νέους, ὅπως ἂν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο
λόγων», δηλαδή «πώς θα μπορούσαν (οι νέοι) να αντλήσουν όφελος από την ελληνική γραμματεία». Οι συμβουλές που
παρέχει στους νέους είναι σοφίες της ζωής και χρήσιμες για κάθε άνθρωπο, νέο ή
μεγαλύτερο. Θα παραθέσουμε κάποιες από
αυτές.
Προτρέπει τους νέους να μελετούν τους κλασικούς συγγραφείς και ποιητές,
αλλά τους συμβουλεύει να επιλέγουν ό,τι είναι καλό και να υιοθετούν αυτά που
ενδυναμώνουν την ψυχή. Να αποφεύγουν ό,τι είναι επιζήμιο.
«Δεν πρέπει να δίνετε σημασία σε όλα, χωρίς εξαίρεση, τα διδάγματά τους. Θα
παίρνετε μόνον ό,τι είναι έπαινος της αρετής και κατάκριση της κακίας και του
ψεύδους».
Προτρέπει τους νέους να αποφεύγουν την οργή και τον θυμό που αρματώνει το
χέρι εναντίον του εχθρού. Να τον
αντικρούουν με τη λογική σκέψη. Τους καλεί να είναι ειλικρινείς, εγκρατείς και
να καλλιεργούν την αγάπη. Να είναι ανδρείοι, να μην φοβούνται, να είναι στη ζωή τους φορείς της αλήθειας και
να καυτηριάζουν τη διπροσωπία και την
υποκρισία.
Ακόμη τους παροτρύνει να στραφούν προς τη μουσική και την άθληση για την
άσκηση της ψυχής και του σώματος και να αποφύγουν τη θλίψη και τον πειρασμό που
κατατρώει την ψυχή και καταστρέφει το σώμα. Όλες τις προτροπές τις υποστηρίζει
με παραδείγματα από τα κείμενα των κλασικών συγγραφέων και με εικόνες από τον φυσικό κόσμο. Παρόμοιες συμβουλές έδωσαν στους νέους και οι άλλοι δύο Ιεράρχες.
Ίσως αυτά τα λόγια
να ακούγονται ηθικοπλαστικά. Όμως, και στις μέρες μας συναντάμε ανθρώπους,
λαϊκούς και κληρικούς, επιστήμονες και άλλους επαγγελματίες με αρετές, με
αγάπη, καλοσύνη και προσφορά προς τον συνάνθρωπο, οι οποίοι, αφενός συμμετέχουν
ως ενεργοί πολίτες με τα επιχειρήματά τους και τις προτάσεις τους στη βελτίωση
της λειτουργίας των θεσμών της Πολιτείας, αφετέρου προσφέρουν έργο που κάνει τη
διαφορά, είτε μέσα από το επάγγελμά τους είτε μέσα από άλλες δραστηριότητες είτε
μέσα στην οικογένεια ανατρέφοντας καλά παιδιά, ενάρετους αυριανούς πολίτες.
Αυτό διώχνει τη θλίψη, δίνει αισιοδοξία και προτροπή για το καλό.
Εύχομαι ολόψυχα στους μαθητές, τους σπουδαστές, τους
εκπαιδευτικούς, τους ανθρώπους του πνεύματος που γιορτάζουν σήμερα, αλλά και σε
όλους τους ανθρώπους, -γιατί οι διδαχές των τριών Ιεραρχών απηχούν στον νου και
στις καρδιές όλων μας-, να είναι/είμαστε όλοι υγιείς και να σκορπούν/σκορπάμε
τις γνώσεις και τη σοφία που αποκτούν/αποκτούμε, χωρίς φειδώ και πάντα με αγάπη
και έγνοια για το καλό της ανθρωπότητας!
